پت نامي داتار اورمزدي رايومندي خوره اومند
واژگوني واژه ها و باورها
نياكان خردمند و انديشمند ما در گذر هزاران سال فرهنگ فرهمندي را ساختند كه بخشي از آن در كالبد واژه ها و زبانزدهاي زيبا بدست ما رسيده است. بدبختانه پتيارگي فراموشي، پندار، دروغ و واژگوني بسان تازيشني اهريمني بسياري از آنان را چونان زنگار، گرد و غبار و تار خرفستران بيالود.
يكي از اين زبانزدها «تر و خشك با هم مي سوزند» بگواه سَخُنها و چامه هاي زير؛
آتش كه به بيشه افتاد تر و خشك نپرسد[أ]
تو آتش به ني در زن و درگذر كه در بيشه نه خشك ماند نه تر
سعدي شيرازي
آتش اندر بيشه چون افتد نه تر ماند نه خشك
كاتبي ترشيزي
آتش چو بشعله بركشد سر چه هيزم خشك و چه گل تر
امير خسرو دهلوي
آتش چو برافروخت بسوزد تر و خشك
هم دود دلی عاقبتش راه بگيرد زين آتش دلسوز که در خشک و تر افتاد
خواجه حافظ شيرازي؟
زماني گفته مي شد كه مردمان ريختن آب و گذاردن شاخه هاي تر گياهان در آتش را نادرخور و گناه مي دانستند و از آن مي پرهيزيدند. اُگر زماني ناخواسته به روي لغزش و ناهوشياري، چنين مي شد. با سوز و گداز و برآوردن آه مي ناليدند و دلسوخته مي گفتند: تر و خشك با هم مي سوزند! هميشه براي خشنودي جان جهان تلاش مي
كردند نه براي زيان و آزارش. چون اينك[ب] اشا و راستي و به آيين نيست و دروچ است. اما بدبختانه در روزگار ما چنان شده است كه كوي و كرپنهاي ديويسن آنچنان مي كنند كه گويي بداد و به آيين و بايسته است كه چنين شود اما دُژآگاه از دادِ دهشِ بسامانِ يزدان كه اُگر چنين كني «سنگ روي سنگ بند نمي شود» و بگواهان آغاز داستان سياوخش
كردند نه براي زيان و آزارش. چون اينك[ب] اشا و راستي و به آيين نيست و دروچ است. اما بدبختانه در روزگار ما چنان شده است كه كوي و كرپنهاي ديويسن آنچنان مي كنند كه گويي بداد و به آيين و بايسته است كه چنين شود اما دُژآگاه از دادِ دهشِ بسامانِ يزدان كه اُگر چنين كني «سنگ روي سنگ بند نمي شود» و بگواهان آغاز داستان سياوخش
نگر تا چه كاری همان بدروی سخن هرچه گويی همان بشنوی
و داستان روستهم و سپنديار در شاهنامه فردوسي:
همان بر که کاری همان بدروی سخن هرچه گويی همان بشنوی
دگر گفت چون پيش داور شوي همان بد که کشتي همان بدروي
* * *
جهان را نبايد سپردن به بد كه بر بد كنش بيگمان بد رسد
مكن بد كه بيني بفرجام بد ز بد گردد اندر جهان نام بد
چو جويي بداني كه از كار بد بفرجام بر بد كنش بد رسد
تو بدرود باش اي بدانديش مرد بد آيد برويت ز بدكار كرد
كسي كو خريدار نيكي بود نگويد بدي تا بدي نشنود
چو نيكي كني نيكي آيد برت بدي را بدي باشد اندر خورت
نگر تا چه گفته است مرد خرد كه هر كس بدي كرد كيفر برد
مكافات بد از يزدان بديست- مكافات بد را بد آيد پديد- مكافات بد جز بدي نيست و بس
انوشه روان فردوسي توسی
چه خوش گفت آن مرد با آن خديش مكن بد اگر بد بخواهي بخويش
رودكي سمركندي
من نيك تو خواهم و تو خواهي بد من تو نيك نبيني و بمن بد نرسد
خيام نيشاپوري
به جز کِشته خويشتن ندروی چو دشنام گويی دعا نشنوي
مگر دشمن خاندان خودي كه با خاندانها پسندي بدي
سعدی شيرازي
هر چه کني کشت همان بدروی كار بد و نيك چو كوه و صداست
قطعات- صاعقه ما، ستم اغنياست- پروين اعتصامي
كه تا از هر يكي هفتسد برويد اگر بد کاشتی هم بد برويد
پهلوان خوارزمي پورياي ولي(قتالي)
وگر بد کنی جز بدی ندروی شبی در جهان شادمان نغنوی
پادشاهي اسكندر افزوده به شاهنامه فردوسي
چون تيغ بدست آری، مردم نتوان کشت نزديک خداوند، بدی نيست فرامُشت
اين تيغ نه از بهر ستمکاری کردند انگور نه از بهر نبيد است به چرخُشت
عيسی به رهی ديد يکی کشته فتاده حيران شد و بگرفت بدندان، سر انگشت
گفتا که کرا کشتی؟ تا کشتی شدی زار تا باز که او را بکشد؟، آنکه تو را کشت
انگشت مکن رنجه به در کوفتن کس تا کس نکند رنجه به در کوفتنت مُشت
ناصرخسرو قباديانی يا بباور برخی رودکی سمرکندی
* * *
نگر به خود چه پسندي جز آن به خلق مکن چو ندروي بجز از کشته هرچه خواهي کار
اين تيغ نه از بهر ستمکاری کردند انگور نه از بهر نبيد است به چرخُشت
عيسی به رهی ديد يکی کشته فتاده حيران شد و بگرفت بدندان، سر انگشت
گفتا که کرا کشتی؟ تا کشتی شدی زار تا باز که او را بکشد؟، آنکه تو را کشت
انگشت مکن رنجه به در کوفتن کس تا کس نکند رنجه به در کوفتنت مُشت
ناصرخسرو قباديانی يا بباور برخی رودکی سمرکندی
* * *
نگر به خود چه پسندي جز آن به خلق مکن چو ندروي بجز از کشته هرچه خواهي کار
* * *
آنچه خواهي كه مدرويش مكار وانچه خواهي كه مشنويش مگوي
ناصرخسرو قباديانی
از مكافات عمل غافل مشو گندم از گندم برويد جو ز جو
چَه مكن كه خود افتي بد مكن كه بد افتي
درد گفتی درد می شنوی جان گفتی جان می شنوی
بدخواه كسان هيچ بمقصد نرسد يك بد نكند تا بخودش سد نرسد
گرد خود چون كرم پيله بر متن بهر خود چه ميكني اندازه كن
هر كه تيغ ستم كشد بيرون فلكش هم بدان بريزد خون
بد مي كني و نيك طمع مي داري خود بد باشد جزاي بد كرداري
اگر نيك باشي بماندت نام به تخت كيي بر بوي شادكام
سد بار ز من شنيده بودي كم و بيش كايزد همه را هر چه كنند آرد پيش
اگر با خويش نيكي نيك مي باش چو خواهي كشت تخم نيك مي پاش
اگر بد كني هم تو كيفر كشي نه چشم زمانه بخواب اندر است
بر ايوانها نقش بيژن هنوز بزندان افراسياب اندر است
از هر كه دهد پند شنودن بايد با هر كه بود رفق نمودن بايد
بد كاشتن و نيك درودن نايد زيرا كه همه كشته درودن بايد
قرض است كرده هاي بدت نزد روزگار تا در كدام روز كه باشد ادا كند
اگر پرنيانست خود رشته وگر بار خار است خود كشته
* * *
در كرده خويش مانده اي اي درويش چه چون كندي فزون ز اندازه خويش
فرخي سيستاني
لحن خوش دار چون بكوه آيي كوه را لحن بد چه فرمايي
سنايي غزنوي
نگه كن در همه روزي بفردات مكن بد تا نبيني بد مكافات
مكن بد با كسي و بد مينديش كجا چون بد كني بد آيدت پيش
اگر جنگ آوري كيفر بر روي تو اگر كاسه دهي كوزه خوري تو
ويس و رامين فخرالدين اسعد گرگاني
مينداز سنگ گران از برت كه چون بازگردد فتد بر سرت
مكن بد كه تا بد نيايد ز دود مدرو مدوز و تو را رشته سود
چو آتش كني زير دامن درون رسد دود زود از گريبان برون
بجان از بدي ايمن آنست و بس كه نيكي كند بد نخواهد بكس
مكن بد كه چون بد تو را كار بود پشيماني از پس نداردت سود
بد و نيك را هر دو پاداشن است خنك آنكه جانش از خرد روشن است
اسدي توسي
اين خاك توده خانه پاداش و كيفر است
كافي بخاري
آنچه دي كاشته مي كني امروز درو طمع خوشه گندم مكن از دانه جو
ظهير فاريابي
هر چه كاري همان درود توان در زيان كارگي چه سود توان
اوحدي مراغه اي
آنكه كردار بد روا بيند خود ز كردار خود جزا بيند
امير خسرو دهلوي
اگر بد كني چشم نيكي مدار كه گر خار كاري سمن ندروي
ابن يمين بيهقي فريومدي
اين جهان كوه است و فعل ما ندا سوي ما آيد نداها را صدا
دفتر يَكم
اين جهان كوهست و گفت وگوي تو چون صدا هم بازآيد سوي تو
دفتر دويم
رازها را ميكند حق آشكار چون بخواهد رست تخم بد مكار
با آنكه خداوند رحيم است و كريم گندم ندهد بار چو جو مي كاري
من در خانه كسي ديگر زدم او در خانه مرا زد لاجرم
مثنوي مولانا جلال الدين محمد بلخي(مولوي)
دهقان سالخورده چه خوش گفت با پسر کای نور چشم من به جز از کشته ندروی
من اگر نيکم اگر بد تو برو خود را باش هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت
ستم از غمزه مياموز که در مذهب عشق هر عمل اجری و هر کرده جزايی دارد
مزرع سبز فلك ديدم و داس مه نو يادم از كشته خويش آمد و هنگام درو
خواجه حافظ شيرازي
آنكه باد مي كارد توفان درو مي كند. مردم بد و نيك با تن خويش كنند. كه كرد كه نيافت و كه خواهد كرد كه نخواهد يافت. نيكي را نيكي آيد.
افسوس دروندان از گذشت روزگار پند و از نياكان فرهيخته اندرز نمي گيرند!
هرکه نامخت از گذشت روزگار هيچ ناموزد ز هيچ آموزگار
[1] براي آگاهي بيشتر بنگريد به امثال و حكم دهخدا دفتر نَخُست چاپ اميركبير رويه هاي 18 و 160-158، گفتاري درباره كتاب ماتيكان هزار داتيستان گردآورنده موبد رستم شهزادي چاپ فْرَوَهَر، جنيدي، فريدون، پيش گفتار شاهنامه فردوسي و حقوق جهان در ايران باستان، چاپ بلخ.
